ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
Ο Πατροκοσμάς γεννήθηκε το 1714 στο Μέγα Δένδρο Θέρμου, της Αιτωλίας και το κατά κόσμο ονοματεπώνυμό του ήταν Κώστας Δημητρίου. Ο πατέρας του ήταν φτωχός υφαντής, που ύφαινε σάκους για τη μεταφορά των καρπών από τα χωράφια στα σπίτια και στους νερόμυλους της περιοχής για άλεσμα. Τα πρώτα γράμματα ο Κοσμάς λέγεται ότι τα έμαθε στο Σχολειό του Μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής στη Μάνδρα Θέρμου. Όταν έγινε 17 χρονών πηγαίνει να μάθει γράμματα στη Λομποτινά Ναυπακτίας όπου δάσκαλος εκεί ήταν ο μοναχός Ανανίας Δερβισιάνος. Μετά από δυο χρόνια παραμονής του αναχωρεί για τα Βραγγιανά, όπου δάσκαλος ήταν ο Μοναχός Θεοφάνης και ο οποίος είχε μαθητή τον αδελφό του Κοσμά, το Χρύσανθο. Εκεί παρέμεινε οκτώ χρόνια, έμαθε άριστα την Ελληνική Γλώσσα, την Λογική, την Αριθμητική και την πρακτική Ιατρική. Το 1743 πηγαίνει στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους, όπου ο Μέγας Δάσκαλος Ευγένιος Βούλγαρης τον μύησε στα μεγάλα σχέδια του προς απελευθέρωση του Έθνους. Εκεί σπούδασε θεολογία, φιλοσοφία και φιλολογία. Ο Κοσμάς, ήταν λοιπόν τότε ακόμη λαϊκός, με το όνομα Κώνστας, όταν πέρασε μετά τη φοίτησή του στην Αθωνιάδα, το κατώφλι της Ιεράς Μονής Φιλοθέου του Αγίου Όρους [απ΄ όπου βγήκαν και οι σύγχρονοι φωτισμένοι γέροντες Εφραίμ ο πρεσβύτερος, με τεράστιο ιεραποστολικό έργο στην Αμερική όπου έχει φτιάξει 16 ολόκληρα μοναστήρια και ο Εφραίμ ο νεότερος, τέως ηγούμενος της Μονής και νυν Δικαίος της Ιεράς Σκήτης Αγίου Ανδρέα (Σεράι, Καρυές)].
Το 1759 στην Ι.Μ. Φιλοθέου, το Μοναστήρι δέχεται το μοναχικό σχήμα και το 1760 εγκαταλείπει τη Μονή και πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη, όπου ήταν και ο αδελφός του Χρύσανθος. Από το 1760, σε ηλικία 46 χρόνων, άρχισε ιεραποστολικό έργο σ' ολόκληρη την Ελλάδα, μεταλαμπαδεύοντας στο υπόδουλο γένος τον πόθο του για την απελευθέρωση. Ήταν ρήτορας. Γοήτευε. Έφτιαξε πολλά σχολεία.
Ο Κοσμάς ο Αιτωλός, λαϊκός διδάχος των ραγιάδων του Ελληνισμού, πραγματικός διδάσκαλος του Γένους τον 18ο αιώνα είχε άσβηστη φλόγα στην ψυχή και πραγματικό πάθος στις διδαχές του. Το ηθικό, θρησκευτικό, εθνικό, και κοινωνικό του κήρυγμα ήταν απλό, αυθόρμητο και ζωντανό, απαλλαγμένο από θεολογική σοφία και δογματικό φόρτο. Με λόγο αδρό, θερμό και συναρπαστικό άγγιζε την ψυχή των απλών ανθρώπων της εποχής του, που ζούσαν σε κατάσταση μεγάλης απαιδευσιάς και ανάγκης τα δύσκολα εκείνα χρόνια της ξένης κατοχής, των Τούρκων και των Βενετών. Γι' αυτό και τα πλήθη των χωρικών, που τον άκουαν ευλαβικά στις υπαίθριες ομιλίες του, άρχισαν από πολύ νωρίς να τον λατρεύουν ως άγιο και προστάτη τους.
Πολύ νωρίς ο Κοσμάς το Αιτωλός έγινε ο "Άγιος των σκλάβων". (Να σημειώσουμε, ότι όταν μετέβη στα νησιά Κεφαλονιά και Ζάκυνθο, η άρχουσα τάξη εκεί δυσαρεστήθηκε από τα κηρύγματα του πατρο-Κοσμά, που κάκιζαν την χαλάρωση των ηθών, τις καταχρήσεις των αρχών. Έτσι οι αριστοκράτες απαίτησαν φαίνεται το διώξιμο του ιερομόναχου Κοσμά από την Επτάνησο. Και οι μεν Κεφαλλονίτες αγκάλιασαν με σεβασμό τα κηρύγματα του, οι Ζακυνθινοί όμως, φέρθηκαν με τρόπο ανοίκειο, ασεβή προς τον εθναπόστολο ιεροκήρυκα. Στην Ζάκυνθο δεν έμεινε πολύ, γύρισε αμέσως πίσω στην Κεφαλονιά, όπου ο λόγος του έπεφτε σε καλό έδαφος και κάρπιζε).
Στις 24 Αυγούστου 1779, όταν ήταν 65 ετών, οι Τουρκαλβανοί κρέμασαν τον πατρο-Κοσμά στο Καλικόντασι της Βορείου Ηπείρου, με την κατηγορία ότι ξεσήκωνε τους Έλληνες κατά των Τούρκων ν’ αποκτήσουν την ελευθερία τους. Το τίμιο λείψανο αφού το γύμνωσαν, οι δήμιοι το έσυραν και το έρριψαν στο ποταμό Αψό με μια πέτρα στο λαιμό.